کاری که حتما باید در ماه رمضان انجام دهیم!
سالی گذشت و یک سال جدید آمد، سال نو روزی است که آغاز یک سال گاه‌شماری جدید را رقم میزند، و در آن سال‌شمارِ یک تقویم مشخص افزایش داده میشود. در بسیاری از فرهنگ‌ها، این رویداد را به مناسبت پایان سال قدیم و شروع سال جدید جشن می‌گیرند. کشورهایی که از گاه‌شماری خورشیدی استفاده میکنند، معمولا سال نو را در اولین روز بهار جشن می‌گیرند. در کشورهایی که از گاه‌شمار (تقویم) میلادی استفاده میکنند، سال نو معمولا در اول ژانویه برگزار میگردد.
ماه رمضان آغاز سال سالکان
عده ای در میان ما هستند که با این قراردادها میانه ای نداشته و اول سالشان متمایز و متفاوت از سایرین است. از ابن طاووس نقل شده است که مى‌فرماید: عده‌اى اول سالشان‌اول فرودین است. یک نوجوان اول سال او اوّل فروردین است که‌تلاش مى‌کند لباس نو بپوشد، درختها اوّل سالشان فروردین است که لباسهاى نو و تازه در بر مى‌کنند، یک تاجر که کارگاه تولیدى دارد در فرصت دیگرى اوّل سال را تعیین مى‌کند، امّا آنها که اهل سیر و سلوکند، اوّل سالشان ماه مبارک رمضان است، حسابها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بررسى مى‌کنند، که ماه مبارک رمضان گذشته چه درجه‌اى داشته و امسال چه درجه‌اى دارند، چقدر مطلب فهمیده و چقدر مسائل برایشان حل شده است، چقدر در برابر گناه قدرت تمکین داشته و چقدر در برابر دشمن قدرت تصمیم دارند.
ماه مبارک رمضان براى سالکان الى اللّٰه ماه محاسبه است. لذا امام سجّاد علیه السلام فرمود: هیچکس در سراسر جهان به اندازهء ما در این ماه استفاده نکرد.
ماه رمضان هم آغاز سال انسانیّت از نگاه اسلام است؛ چرا که در این ماه عزیز، حیات معنوىِ اهل سیر و سلوک، تجدید مى شود و آنان که در مسیر حرکت به سوى کمال مطلق اند، جانشان شکوفا شده، آماده دیدار خداوند مى شوند. از این رو، مى توان گفت که «فروردین»، آغاز تجدید حیات مادّى براى گیاهان در دنیاى طبیعت و «ماه رمضان»، آغاز تجدید حیات معنوىِ انسان در عالم انسانیّت است.
چرا باید نفس را محاسبه کرد؟
این حدیث نبوى (صلی الله علیه و آله) مشهور است که« از خود حساب بکشید پیش از آن که به حساب شما برسند و اعمال خود را وزن کنید پیش از آنکه آنها را بسنجند و براى روز قیامت خویشتن را آماده سازید »
یکى از موضوعاتى که در روایات بسیار تأکید گردیده و علماى اخلاق درباره آن بسیار بحث کرده‌اند، مسأله «محاسبه نفس» است. در این روایت نیز بر این مسأله تأکید شده که هر کس باید از خود حساب بکشد و دست کم، در هر شبانه روز، یک بار خود را محاسبه کند. بهترین موقع براى این کار شب‌ها است که پیش از خواب، دست کم، چند دقیقه در رفتارمان تأمل کنیم و ببینیم آیا کارهایى که انجام داده‌ایم درست بوده است یا نه. اگر خطایى انجام داده‌ایم، به آن معترف باشیم و در صدد جبران آن برآییم. از جمله ویژگى‌هایى که خداى متعال به روح انسان عطا کرده این است که مى‌تواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد. این یکى از مسایلى است که بسیارى از فیلسوفان جهان در آن متحیر مانده‌اند.
هر کس معمولا مى‌تواند به دیگران و کارها و رفتارهاى آنان نظر داشته باشد، اما این‌که بتواند به خودش هم نظر داشته باشد از ویژگى‌هاى مهم روح آدمى است.
بنابراین مورد تأکید است که انسان در هر شبانه روز، دست کم، یک‌بار اعمال خود را بررسى کند؛ ببیند آیا کار خوبى‌انجام داده است یا نه. و در سطح وسیع تر آدمی یک سال گذشته خویش را مورد دقت و نظر قرار می دهد که آن سال آیا در جهت رضای خدا و به سوی لقاء او گذشت و یا کج روی هایی نیز در آن وجود داشت.
در کتاب مکاتیب در باب محاسبه نفس چنین آمده است: از محاسبه و مراقبت نفس خالى نباید بود، نفس را که باز گذاشتند همچون حیوان است که افسار از سر او (چون) به در کنند حرکات نامنتظم از وى به وجود آید. دایم ازجانبى مراقب خود مى‌باید بود که نگذارند که از راه به در رود، از جانبى مراقب حق که او را از یاد فرو نگذارند؛ آدمى را دو چشم از این داده‌اند.
آثار محاسبه نفس
1_ وقوف بر گناهان: در حدیثی از امیرمۆمنان علی علیه السلام می خوانیم: « کسی که محاسبه نفس خویشتن کند، بر عیوب خویش واقف می شود، و از گناهانش با خبر می گردد (و به دنبال آن) از گناه توبه می کند، و عیوب را اصلاح می نماید» (غرر الحکم)
2_ سعادتمندی: و نیز از همان امام علیه السلام می خوانیم: «من حاسب نفسه سعد؛ کسی که به محاسبه خویشتن پردازد، سعادتمند می شود. »(مستدرک، جلد 12، صفحه 154)
3_ اصلاح نفس: و باز در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم: «ثمرة المحاسبة صلاح النفس؛ میوه درخت محاسبه اصلاح نفس است. » بعضی از بزرگان علم اخلاق در توضیح حقیقت محاسبه، چنین گفته اند که مانند محاسبه با شریک است که درباره سرمایه و سود و زیان بیندیشد، اگر سودی حاصل شده، سهم خود را از شریک بگیرد و تشکر کند و اگر خسرانی حاصل گشته او را ضامن بشمرد و وادار به جبران در آینده کند. (غرر الحکم)
چگونه نفس را می بایست محاسبه نمود؟
برای توضیح این مطلب ذکر روایاتی از امام علی علیه السلام کفایت می نماید: على علیه السّلام از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل کرده که فرمود: زیرکترین زیرکان کسى است که نفسش را محاسبه کند و براى پس از مرگش عمل کند. شخصى گفت: یا امیرالمۆمنین چگونه نفس را باید حسابرسى کرد؟ امام فرمود: چون انسان صبح کرده سپس به شب مىرسد به نفس خود رجوع کرده و بگوید: اى نفس من! این روزى بود که گذشت و دیگر بر نمىگردد، خداوند از تو سۆال خواهد کرد که این روز را در چه چیز گذراندى، چکار کردى؟ آیا یاد خدا کردى و سپاسش را بجا آوردى، آیا احتیاجات مۆمنى را بجا آوردى و گرفتاریش را برطرف نمودى، آیا پشت سر مۆمن او را در (رسیدگى به) اهل و فرزندش حفظ کردى و پس از مرگش در بازماندگانش حفظش کردى، آیا از غیبت برادر مۆمنت زبانت را نگهداشتى، آیا مسلمانى را کمک کردى؟ چه کارى در این روز انجام دادى؟ پس انسان بیاد بیاورد آنچه در روز انجام داده است، اگر ببیند آنچه از او سرزده نیکى و خیر بوده خدا را سپاس گوید و بر توفیقى که بدست آورده خدا را تکبیر کند، و اگر آنچه از او سرزده معصیت و تقصیر بوده خدا را استغفار کند و بر ترک آن اراده نماید.(جهاد النفس وسائل الشیعة / ترجمه صحت، ص: 382)
اگر انسان یک مسافرى است که سفر ابد در پیش دارد، ره توشه آن سفر ابد را باید در همین چند روز تهیه کند، و اگر درهاى آسمان به چهره مۆمن باز مى‌شود، و اگر مۆمن مى‌تواند با وارستگى به باطن عالم راه پیدا کند، و اگر بهترین فرصت، ماه مبارک رمضان است، پس بهترین سود را ماه مبارک رمضان و اهلش دارند. از این رو می توان این ماه را آغاز سال معنوی عارفان و سالکان دانست.
مریم پناهنده
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منابع:
1)محاسبه نفس، ابن طاوس
2)مکاتیب، عبدالله قطب شیرازی
3)اخلاق در قرآن (جلد 1: اصول مسائل اخلاقی)، آیت الله مکارم شیرازی
4)آیینه رمضان، معاونت آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری
5)جهاد النفس وسائل الشیعة / ترجمه صحت
6)مراقبات ماه رمضان، محمدی ری شهری